Bang

‘Bent u wel eens bang geweest?’, vraagt iemand uit het publiek aan Oleksandr Volkov. “Als je dat toelaat, ben je verloren”, antwoordt de ontslagen Oekraïense rechter met een sceptisch en tegelijk onverschrokken glimlachje. “Als je een weg inslaat die je collega’s en je volk kan helpen, moet je die weg ook tot het einde volbrengen.” Het volgepakte zaaltje in het Amsterdamse gerechtshof luistert met ingehouden adem naar de verhalen van Volkov en collegarechter Oleg Bachun, wiens kritiek op de Oekraïense politiek hun baan heeft gekost. De twee rechters uit Oekraïne, het land dat al weken in het brandpunt van de actualiteit staat, passen in de boodschap van organisator ‘Rechters voor Rechters’, een stichting die opkomt voor rechters in het buitenland die in hun onafhankelijkheid worden bedreigd.

Afrekenen

Volkov en Bachun worden in Amsterdam geïnterviewd door Ybo Buruma, raadslid bij de Hoge Raad en bestuurslid van Rechters voor Rechters. “Het is verleidelijk de actualiteit in uw land te bespreken”, begint hij. “Maar laten we toch vooral praten over het thema van de onafhankelijke rechter.” En dat probleem speelt in Oekraïne al veel langer, blijkt snel. Het is 2007 als Volkov benoemd wordt als lid van de Hoge Raad voor de Justitie van Oekraïne: een invloedrijk orgaan dat beslist over het benoemen en ontslaan van rechters. Slechts drie leden van deze Raad zijn rechter, de rest niet. Enkele leden zijn parlementslid of officier van justitie – ondenkbaar in Nederland waar de staatsmachten gescheiden van elkaar opereren. Zo niet in Oekraïne, waar enkele parlementsleden met de kritische Volkov willen afrekenen. Zij weigeren hem als lid te beëdigen. Reden: Volkov, rechter bij het Hooggerechtshof van Oekraïne, maakte bezwaar tegen een wet die het ontslaan van rechters vergemakkelijkt.

Corruptie

“Ik heb het bezwaar ingediend uit eigen naam, als burger”, vertelt Volkov. “Politici vinden het niet prettig om binnen de wettelijke kaders te moeten handelen. Als ze door een rechter op de vingers worden getikt, willen ze hem kunnen ontslaan. Ik vind dat gevaarlijk en onwettig.” Om Volkov voor zijn opstelling te straffen, zitten politici hem dwars met extra controles op zijn werk. Maar omdat de progressieve krachten in het land sterk zijn, heeft dat weinig effect. Totdat in 2010 Janoekovitsj aan de macht komt, de recent afgezette president. “Zijn regime maakte corruptie en persoonlijke verrijking tot prioriteit en dan is een belangrijk doel het onder controle brengen van de rechterlijke macht.” Het was ‘een fluitje van een cent’ om hem en andere lastige rechters het zwijgen op te leggen. “Een kwestie van techniek”, aldus Volkov sarcastisch. “Ze kozen een beslissing waarin ik eerder een klacht tegen het Hooggerechtshof ontvankelijk verklaarde. Die uitspraak legden ze voor aan datzelfde Hooggerechtshof. Dat verklaarde dat ik mijn eed had geschonden en zo kreeg ik een beroepsverbod.”

Vol vuur

De verontwaardiging bij de verzamelde Nederlandse collega’s is voelbaar en die wordt niet minder als rechter Bachun over zijn ervaringen vertelt. Bachun waagde het een openbare aanbesteding ongeldig te verklaren waarin voor de koop van een belangrijk chemiebedrijf alleen maar Russische gegadigden bleken te zijn. “Daar heb ik een stokje voor gestoken, maar toen al was Rusland een machtige bondgenoot. Later ben ik slachtoffer geworden van een van de vele schijnprocessen tegen ‘ongemakkelijke’ rechters.” Bachun vertelt zo vol vuur dat zijn zinnen vaak over elkaar heen buitelen. De tolk heeft soms moeite hem bij te houden.

Hongarije

Wat een verschil met Nederland, benadrukt Buruma. Hij haalt premier Rutte aan die na het voor de Nederlandse regering nadelige arrest van de Hoge Raad over Srebrenica, stelde: “We gaan deze uitspraak uitvoeren zoals het in een rechtsstaat hoort.” Maar achterover leunen kan niet, vervolgt Buruma, en hij wijst erop dat ook hier af en toe de levenslange benoeming van rechters wordt betwist. Hij geeft het woord aan Geert Corstens, president van de Hoge Raad, die het vizier op Hongarije richt. Nog een stuk dichterbij dan Oekraïne en vergelijkbaar zorgwekkend. Corstens vertelt het relaas dat hij vaker heeft verteld de afgelopen jaren: het politiek gekleurde ontslag van zijn collega András Baka: “De nieuwe Hongaarse machthebbers hebben hetzelfde gedaan als de nazi’s toen ze in Nederland kwamen”, stelt Corstens. “Ze ontsloegen de president van de Hoge Raad en verlaagden de pensioenleeftijd voor rechters van 70 naar 62 jaar. Dan kun je daarna jou welgevallige rechters benoemen.”

Hulp ambassade

Een lichtpuntje volgens Corstens is de nieuwe checklist die de Europese Venice-commissie lanceerde om te signaleren wanneer de rechtsstaat in een land in gevaar is. “Dit systeem waarschuwt in een vroeg stadium en zet in op een permanente dialoog.” In gesprek blijven, dat is ook de boodschap van Daphne Bergsma, directeur Europa bij het ministerie van Buitenlandse Zaken en voormalig Nederlands ambassadeur in Slowakije. “In Slowakije werden in mijn tijd ook rechters aan de kant gezet. Ik ging regelmatig naar hen toe, of nodigde ze thuis uit voor een diner in de ambassadeurswoning. Dat werkt: ze kunnen hun verhaal kwijt en leggen contacten.” Bergsma ging zelfs met andere ambassadeurs naar rechtszaken waar disciplinaire straffen werden geëist tegen Hongaarse rechters. “Daar hebben we wel over getwijfeld, gezien onze positie. Maar het haalde wel de pers en die zaken zijn afgekapt.”

Samenwerking

Soms werkt financiële druk het beste, realiseert Bergsma zich. “Wanneer een land afhankelijk is van grote EU-fondsen, kan het effectief zijn om daarmee druk uit te oefenen.” Hetzelfde geldt voor de toetreding tot de EU, al is in het verleden bij diverse landen verzuimd om het lidmaatschap te koppelen aan strenge voorwaarden op het gebied van de rechtstaat. Er is veel te winnen bij een betere samenwerking van de Europese instituties op dit gebied, vindt Bart Van Lierop, voorzitter van de Consultative Council of European Judges van de Raad van Europa. “Wij zijn een van de vele organisaties die in het geweer komen als de positie van rechters worden bedreigd. Het zou goed zijn als er meer onderlinge cohesie komt.”

Spirit

De zaal mag vragen stellen en maakt daar gretig gebruik van. “Ik heb op dit moment contact met rechters uit de Oekraïne”, zegt een raadsheer. “Kunnen de heren Volkov en Bachun aangeven of deze rechters daardoor risico’s lopen?” Bachun lacht: “Dat kan, de KGB is nog niet in ere hersteld.” Sowieso is de steun van buitenlandse collega’s, zoals hier in Amsterdam, cruciaal voor de spirit van ontslagen rechters. Dat geldt ook voor de vergaande uitspraak van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens waarin de Oekraïense regering wordt opgedragen Volkov te herbenoemen als rechter bij het Hooggerechtshof. Dat is nog niet gebeurd. De recente machtsverschuiving biedt hoop, besluit Volkov. “We hopen dat de nieuw gekozen regering respect zal hebben voor rechters en de rechtsstaat.”

 

Dit bericht stond eerder op rechtspraak.nl  (31-3-2014), en is met toestemming overgenomen.